گۆڤاری کۆزان ژمارە 5 | Page 44
دامەزراوەی حەریم لە دەوڵەتی عوسمانیدا
34
ژماره (5) ب هارى 5012
ه
مێژوويى
حەریم بە مانای ئەو ش������وێن و ژوورەی تایبەت بە
ژن و منداڵ و دایك و كەنیزەكانی ماڵی پیاوێكی
خواپێ������داو دێت. هاوماناكەش������ی (قەدەغە)یە. بە
واتای ئەو ش������وێنەی پێی دەوترا حەریم قەدەغەیە
لەسەر كەسانی دەرەوەی خێزان كە سنووری ببەزێنن
و بچنە ناوی. مێژووی پەیدابوونی حەریم كۆنە و
زۆر پێش هاتنی ئایینی ئیسالمە. بەاڵم لە ناوچە
و دەوڵەتێكەوە بۆ یەكێكی دی جیاوازە. بۆ نموونە
ئەم سیستەمە لە نێو هیندۆسیەكاندا بوونی هەبووە
بە (بەرەدە) ناسراوە. ژنانی فارس لە ئاماژەیەكی
مێژوونووس������ی رۆمانی (بلوتارك) روون دەبێتەوە
شوێنی تایبەت بە خۆیان هەبووە. هەروەها خێزانە
ئیمپراتۆرییەكانی چین و دۆستەكانیان شوێنێكی
تایبەتیان هەبووە پێی وتراوە ( .)hougongلە
دەوڵەتە ئیس���ل��امییەكانی (ئومەوی و عەبباسی)
یشدا ئەم سیس������تەمە هەبووە. بەاڵم ئەوەی زۆرتر
پێی دەناس������رێتەوە دەوڵەتی عوسمانییە (9921-
2291). چونكە عوس������مانییەكان سیس������تەمێكی
تایبەت و تۆكمەتریان هەبووە و لەگەڵ پەرەسەندن
و پێش������كەوتنەكانی س������ەردەمدا گونجاندوویانە.
س������ەرباری ئەوەش كۆمەڵێك هۆی دیكە لە پشت
ئ������ەم ناوبانگییەوەن، كە لە دواتردا، لەنێوان دێڕدا،
ئاماژەی������ان بۆ دەكەین. لە ماڵ������ی هەر پیاوێكی
كۆزان
د. دڵشاد مەحموود عەبدولڕەحمان
كۆلێژی ئەدەبیات ــ بەشی مێژوو
دەستڕۆیش������تووی عوسمانی بەشێكی دیار هەبووە
پێی وت������راوە حەریم. ب������ە ناوبانگتری������ن حەریمی
عوس������مانییش بریتییە لە حەریمی هۆمایۆنی، بە
واتای حەریمی پیرۆز یان حەریمی س������وڵتانی، كە
مەبەستی ئەم نووسینەیە.
بەڵگ������ە و س������ەرچاوە مێژوویی������ەكان پەیدابوونی
دام������ەزراوەی حەری������م (حرمل������ك) ل������ە دەوڵەتی
عوس������مانیدا، دەگەڕیننەوە بۆ سەردەمی سوڵتان
محەم������ەدی دووەم (فاتح) (1541-1841). ئەو
كات������ەی هەڵس������وڕاندنی كاروبارەكان������ی دەوڵەت،
ل������ە س������ەردەمی ئ������ەودا، درایە دەس������تی توێژی
(دۆش������ێرمە)، (ئەمانە مندااڵنی مەسیحی بوون،
دەوڵەت پەروەردێكی ئیس���ل��امی و عوسمانی پێی
گەیاندبوون). لەوە ب������ەدوا بارەگای ئیمپراتۆری،
وات������ە س������ەرای (تۆپ قاپی)، دابەش������ی س������ەر
سێ بەش������ی س������ەرەكی كرا: (ئەندەروون، بێروون،
حەریم)، بۆ هەر یەكەش������یان سیس������تەمی تایبەت
و یەكەكانی دیاریكرا. كەس������ێك سەرپەرش������تیی
كاروبارەكانی بەش������ی حەریمی دەكرد پێی دەوترا
(ئاغای خەس������ێندراوە رەش������ەكان) ی������ان (ئاغای
دارولسەعادەت). كۆش������كی تۆپ قاپی خاوەنی
چەند دەرگای������ەك بوو، ئەو دەرگایەی دەچووە نێو
حەریمەوە بریتیبوو ل������ە دەرگای كامەرانی (باب
السعادە)، كە كەس������ی دەرەوەی خێزانی سوڵتانی
نەیدەتوان��